(Door Herman Slurink: Zwerven langs eeuwenoude kerken in Drenthe en Overijssel deel 8) Het was de bedoeling dit verslag vorig weekend te plaatsen als een opmaat naar Advent. Ik bezocht de Grote Kerk enkele dagen voor het trieste bericht dat Rokus Schipper was overleden. Vanwege de grote impact hiervan heb ik gemeend een nawoord toe te voegen. Ik heb het hele verslag vooraf laten lezen aan Johan Schoppert en Betty Lok en beide reageerden hetzelfde: “Prima, geen woord aan veranderen”.

De Grote Kerk van Blokzijl en haar rol als moederkerk

Op deze vroege stille najaarsmorgen slenter ik door de straten van Blokzijl en waan mij in de tijd dat de Grote Kerk nog gebouwd moet worden. In tegenstelling tot de zomer ligt de haven er verlaten bij. De aangemeerde klipper en een tjalk versterken het historische karakter van dit moment net als de prachtige panden rondom. Ik hou er van om de sfeer van oude dorpen en steden te proeven rond de tijd dat de zon opkomt of tegen zonsondergang. Geluiden dringen door tot in je vezels en sterven weg door de smalle straten waarvan het Anton Pieckgehalte hoog is. Het zachte licht brengt het gemoed in de juiste stemming om de historie met milder ogen te bezien en haar sentimenten te benoemen, de lucht volgt wetten buiten de tijd en ademt eeuwigheid.

In de 16^e eeuw had Blokzijl nog geen eigen kerk. De bewoners maakten de wekelijkse gang over de dijk naar de Sint Nicolaaskerk van Vollenhove of naar de katholieke kapel op het kerkhof van het nabijgelegen gehucht Baarlo. Deze kapel van 1486 verdween helaas na de stormvloed van 1825. Het 600 jaar oude kerkhof met haar bemoste zerken en een klokkenstoel resteren nog.

Ik loop via het Waterkeringspad naar de havenpoort die naar het kanaal leidt. Vanaf deze plek heb je een geweldig mooi zicht op de kern van het dorp. De Grote Kerk verheft zich fier boven de kleine stad uit met de uitstraling van een veilig thuis. Ik stel me de schipper voor die tijdens een zware storm met de moed der wanhoop vanaf de Zuiderzee de haven binnenvaart met dit beeld in het vizier. Het zal voelen als een moeder die je verlangend opwacht en in haar armen sluit. Zou ik in die tijd geleefd hebben dan zou ik naar RK gebruik Moeder Maria als patrones hebben gekozen. Maar, ik leef nu en juist déze kerk blijkt een eersteling van een nieuw tijdperk.

Ik slenter terug naar de ‘Mariakerk’, euh de Grote Kerk, om de sleutel in ontvangst te nemen. Het is mij gegund om in mijn eentje wat tijd binnen haar muren door te brengen en de sfeer van buiten ook binnen deze muren te ervaren.

Tijdens mijn zwerftochten langs oude Middeleeuwse kerken is het nog niet vaak voorgekomen dat ik een kerk tref zonder een RK voorgeschiedenis met haar zichtbare littekens als gevolg van de beeldenstorm tijdens de Reformatie, één van de grootste dieptepunten in de kerkelijke geschiedenis. Onder de witgekalkte wanden vallen geen mysterieuze schilderingen te ontdekken, ze zijn er nooit op aangebracht.

De kerk behoort tot de eerste kerken in Nederland die voor de protestantse eredienst werden gebouwd. De eerste steen werd in 1609 gelegd en gaandeweg vonden er diverse uitbreidingen plaats vanwege de sterke groei van Blokzijl. Uiteindelijk ontstond in 1662 de huidige vorm van een Grieks Kruis. Of de bouwers hier bewust voor hebben gekozen weet ik niet maar ik geniet wel van dit gegeven, het Griekse Kruis werd vaak als grondvorm bij katholieke kerken toegepast. Wellicht een vingerwijzing vanuit het Ongeziene naar een uiteindelijke verzoening op dit kruispunt.

Het typische protestantse interieur is ruim opgesteld en grotendeels bewaard gebleven. Na de laatste restauratie tussen 1995 en 1999 werd de kerk ook geschikt gemaakt voor culturele doeleinden zoals de regelmatige klassieke concerten op de zondagmiddag.

De preekstoel dateert van 1663. Ik bevind mij in een ruimte van woorden zonder al te veel afleiding en zoek tevergeefs naar verborgen nissen, zijkapellen en kaarsentafels. De afleiding wordt gevonden in de werking van het licht dat via de hoge vensters boven de ingang binnenvalt. Zij tekent haar schaduwen op de wit gekalkte wanden en roept gedachten op die met haar gang verglijden in het niets.

Dit geldt niet voor de reis van het vlaggenschip ‘De Zeven Provinciën’ die al sedert 1677 onderweg is als gedragen door engelen. Een reis als metafoor voor een mensheid die nog steeds niet bij machte is de gewenste vrede en rust te bewaren. Telkens als de veilige haven aan de horizon verschijnt lijkt zij met haar mee te gaan. Voor de aankomst is geen vaste tijd bestemd en de klok uit 1745 op de achtergrond lijkt met haar ene wijzer te willen zeggen dat de beslissende keuze tussen goed en kwaad, oorlog en vrede ten diepste in ieder mens afzonderlijk schuilt. De koperen zandloper op de preekstoel denkt er het zijne van en adviseert om niet te dralen, de tijd van woorden is voorbij.

“Genoeg gelezen, je moet handelen. Genoeg toegekeken hoe anderen gaan, je moet zelf gaan. Zoek je het innerlijke leven, treed dan in je binnenste” zei de Russische kluizenaar Theophanos eind 19^e eeuw.

Ik kijk recht omhoog, voorbij de koperen kroonluchters uit de 17^e en 18^e eeuw. In het centrum van het plafond is de zon te zien en op de vier uithoeken zijn verschillende gezichten aangebracht die wellicht de vier windstreken verbeelden gezien hun opgeblazen uiterlijk en hun plaats binnen een zeevarende gemeenschap. Er zijn ook stemmen die beweren dat het de vier apostelen zouden kunnen zijn, maar daarvoor lijken ze mij te verzadigd en lijkt er één teveel op een vrouw met zwaar opgemaakte lippen.

De lage zon belicht het linker venster dat in 1662  door de stad Zwolle werd geschonken als dank voor de dappere houding van Blokzijl in de Tachtigjarige Oorlog.

Het invallende licht glijdt als een vroege Adventsboodschap over een laan van oude gebutste zerken welke uitkomt bij de rozen in het liturgisch centrum: “Es ist ein Ros entsprungen” als een verwijzing naar de geboorte van Christus en het uitzien naar de komst van het Licht in breder zin.

Vooraleer zwijgt het orgel dat in 1901 werd gebouwd door de firma Bakker en Timmenga uit Leeuwarden, en zo dringt stiekemweg de Kerstgedachte met haar sferen rond de ‘Stille Nacht’ de ruimte binnen zonder dat er ook maar een kaars brandt of een boom is opgetuigd. Een stilte die vanmorgen voelbaar was in de straten bij zonsopkomst en waarvan ik hoopte deze ook binnen deze muren te ervaren. Die wens is in vervulling gegaan.

Nawoord

Enkele dagen na het bezoek aan de Grote Kerk hoorde ik van het trieste bericht dat Rokus Schipper, de ‘Opa van Blokzijl’, bij het aan boord stappen van zijn ‘Hoop en Vrees’ ten val is gekomen en verdronken. Ik heb deze guitige man regelmatig als klant mogen begroeten in onze watersportwinkel en kon hem zo plaatsen tussen de Hobbits in de Gouw naar het verhaal van J.R.R. Tolkien. Op de prachtige zonnige zondag 12 november maakte ik rond zonsondergang een foto van de Grote Kerk met, hoe kan het ook anders, de ‘Hoop en Vrees’ op de voorgrond, het was bladstil en het terras zat vol.

Ik plaats deze nu boven dit verslag nadat ik de verhalen heb gehoord en de emoties heb gezien en gevoeld tijdens de uitvaartdienst. Na de reflectie op zijn leven waarin zijn dienstbaarheid aan de samenleving centraal stond,  bleef een sfeer van schoonheid en troost hangen met als slot de woorden: “Voor altijd verbonden door liefde voor elkaar”.

Op de foto verheft zich de kerk boven de kleine stad met de uitstraling van een veilig thuis en zo begon ik dit verslag. Als een moeder die de vermoeide schipper in de armen sluit.

Ik kijk naar de uitvaartdienst van Rokus,…. gedachten en emoties worden beelden. Verdronken in de stilte van de nacht, alleen, drijvend in het water van de havenkom, als in een baarmoeder op weg naar de geboorte in een nieuw bestaan, binnen gedragen in de armen van de moeder, op de dag voor Advent, het uitzien naar het Licht, een Thuis buiten de tijd. Vaar – wel.

Herman Slurink, Zwartsluis.

Grote Kerk te Blokzijl gezien vanaf de Noorderkade

Grote Kerk

Blokzijl beschikte in de 16de eeuw nog niet over een eigen kerk. De bewoners kerkten in Vollenhove of in Baarlo. Rond 1578 drong het protestantse geloof in deze streken door. Na de komst van Diederick Sonoy met zijn garnizoen in 1581 deed de behoefte aan een eigen protestantse kerk zich steeds sterker voelen.

Met z'n allen naar de kerk

Op de plek van de huidige kerk stond al een gebouw dat gebruikt werd als kerk en school, maar dit was te klein om op bijzondere dagen alle mensen een plaats te kunnen geven. Daarom werd in 1606 aan Ridderschap en Steden van Overijssel toestemming gevraagd om het bestaande gebouw te mogen vergroten. Twee jaar later werd begonnen met het aanbrengen van de fundering voor een geheel nieuw gebouw. De kerk van Blokzijl is één van de eerste kerken in Nederland die voor de protestantse eredienst werd gebouwd. Het bedehuis is niet in één keer gebouwd, maar kwam is fasen tot stand.

Van eenvoudige zaalkerk tot uniek bouwwerk

In 1609 werd de eerste steen gelegd en in 1613 was de kerk in eerste aanleg klaar, vermoedelijk een eenvoudig rechthoekig gebouw. Doordat de bevolking bleef groeien moest het gebouw worden vergroot. De eerste uitbreiding, voltooid in 1644, was naar de zuidzijde, richting Brouwerstraat. De gemeente bleef groeien en in 1650 volgde uitbreiding naar het westen, in 1662 naar het oosten. Door deze laatste vergrotingen kreeg de kerkplattegrond de vorm van een Grieks kruis. In de 17de eeuw werden in Nederland meer kerken gebouwd met deze bijzondere grondvorm, die heel geschikt werd gevonden voor een protestantse kerk. Het Woord, de bijbel, was in de protestantse kerk essentieel. De preekstoel, vanwaar het Woord verkondigd werd, kreeg een centrale plaats in de kerk, zodat iedereen de prediking goed kon horen.

Stijlelementen

Aan de bouw van de kerk van Blokzijl lag geen vast totaalontwerp ten grondslag. De verschillende uitbreidingen volgden de al bestaande rooilijnen en voegden zich in de beschikbare ruimte. Daardoor ontstonden diverse onregelmatigheden. Twee verschillende stijlkenmerken zijn te herkennen. De onderbouw van de toren, het oudste nog bestaande deel van de kerk, heeft de dikste muren en een paar gotische spitsbogen. Hoewel de gotiek als stijlperiode allang voorbij was vond men blijkbaar aanvankelijk nog dat het nieuwe godshuis in deze dominante stijl voor kerkbouw moest worden opgetrokken. Het sierlijke bovenste deel van de toren, dat zich versmalt van vier- naar achtkant, heeft kenmerken van Hollandse renaissance. Ook het ingangsportaal van de kerk aan de Brouwerstraat heeft ornamenten uit deze laatste stijlperiode.

Bijzonder monument

De kerk bleef door de eeuwen heen het markante middelpunt van Blokzijl. Middenin de oude schans van Sonoy was de kerk het baken dat van verre het gezicht van Blokzijl bepaalde. Het typisch protestantse interieur is grotendeels bewaard gebleven, met als bijzonder middelpunt de preekstoel uit 1663, omgeven door een doophek. Het monumentale geheel van de houten banken, de glas-in-lood ramen, de oude grafstenen, de originele koperen kroonluchters, het orgel en de bijzondere kleur van de houten gewelfbeschildering trotseerde de eeuwen. Bijzonder is ook het houten scheepsmodel dat al meer dan 300 jaar in de kerk aanwezig is.

Restauratie

In 1985 bleek dat de kerk dringend gerestaureerd moest worden. De fundering, diverse dragende balken, het gootwerk en de ramen vertoonden tal van mankementen. De restauratie vond plaats tussen 1995 en 1999. Toen werd de kerk ook geschikt gemaakt voor cultureel gebruik, zodat er vanaf die tijd ook concerten te beluisteren zijn. Voor de bezoekende toerist blijven de deuren 's zomers ook door de week geopend om even te kunnen proeven van de bijzondere sfeer die door de eeuwen heen behouden bleef.

De Waaier

Het voormalige kerkgebouw 'De Zaaier' is in 2008 aangekocht door de woningbouwvereniging Wetland Wonen om het te verbouwen tot 12 verzorgingseenheden. Deze verzorgingseenheden maken deel uit van het naastgelegen ouderencomplex 'De Vierhoek'. Ouderen die hulpbehoevend zijn, kunnen hierdoor blijven wonen in de eigen woonplaats.

Door deze verkoop konden de lokalen van de Zaaier niet meer gebruikt worden voor jeugdactiviteiten. Door de goede samenwerking tussen verschillende instanties, kon het Groene Kruisgebouw door de kerk worden aangekocht. Het is omgedoopt tot 'de Waaier'. Dit gebouw is verbouwd en wordt gebruikt voor jeugdactiviteiten en vergaderingen. Een deel van het gebouw wordt verhuurd.

Vanouds was verzorging van wezen een belangrijke taak van de diaconie van de Hervormde Kerk. Kinderen werden onder­gebracht in gastgezinnen en de diaconie betaalde daarvoor. Toen het steeds moeilijker werd gastgezinnen te vinden kwam de kerkenraad van de Hervormde Kerk met de burgerlijke gemeente overeen dat er een weeshuis gebouwd moest worden. Het gebouw is dus jarenlang nog in bezit geweest van de Hervormde Kerk en heeft verschillende functies gehad. Uiteindelijk is het verkocht en kreeg het in 1980 een horeca bestemming.